آخرین مطالب
امکانات وب
| |||||
جامعه شناسان و مردم شناسان ، الگوی غالب در روابط خانوادگی را الگوی «پدرسالاری» دانسته اند. مهم ترین شاخص هایی كه برای این الگو ذكر می شوند عبارتند از: ریاست پدر بر خانواده، پدر نَسَبی (انتقال نسب از طریق پدر)، پدر مكانی (رفتن زن پس از ازدواج به خانه شوهر) و پدر نامی (انتقال نام خانوادگی از پدر به فرزندان )). در برابر این الگو، الگوی «مادرسالاری» قرار دارد كه با شاخص های ریاست مادر، مادر نَسبی، مادر مكانی و مادر نامی تعریف می شود. در فرهنگ معاصر غرب نیز الگوی «برابری طلب یا دموكراتیك» ترویج و تشویق می گردد كه بر حسب آن، زن و شوهر از حق مساوی و قدرت تصمیم گیری برابر در امور خانوادگی برخوردارند. روشن است كه تعریف های یاد شده از ویژگی نوع ایده آل برخوردارند و از نظر عینی، نمی توان مرز قاطع و تعیین كننده ای بین این الگوها مشخص كرد.
جامعه شناسان و مردم شناسان ، الگوی غالب در روابط خانوادگی را الگوی «پدرسالاری» دانسته اند. مهم ترین شاخص هایی كه برای این الگو ذكر می شوند عبارتند از:
ـ ریاست پدر بر خانواده، پدر نَسَبی (انتقال نسب از طریق پدر)، پدر مكانی (رفتن زن پس از ازدواج به خانه شوهر) و پدر نامی (انتقال نام خانوادگی از پدر به فرزندان )).
ـ در برابر این الگو، الگوی «مادرسالاری» قرار دارد كه با شاخص های ریاست مادر، مادر نَسبی، مادر مكانی و مادر نامی تعریف می شود. در فرهنگ معاصر غرب نیز الگوی «برابری طلب یا دموكراتیك» ترویج و تشویق می گردد كه بر حسب آن، زن و شوهر از حق مساوی و قدرت تصمیم گیری برابر در امور خانوادگی برخوردارند. روشن است كه تعریف های یاد شده از ویژگی نوع ایده آل برخوردارند و از نظر عینی، نمی توان مرز قاطع و تعیین كننده ای بین این الگوها مشخص كرد. در ایران و دیگر كشورهای اسلامی، همانند سایر ملت های جهان، الگوی پدرسالاری سابقه ای دیرینه دارد و برخی آموزه های اسلامی مانند قوّامیت مردان بر زنان و تفكیك نقش های اقتصادی زن و مرد، كه در قرآن كریم بر آن تأكید شده، در تحكیم این الگو نقش مؤثری داشته اند. گفتنی است تمایز نقش های جنسیتی در دیدگاه اسلام، بر خلاف بسیاری از فرهنگ های گذشته و حال، عاری از ارزش گذاری متفاوت برای نقش های گوناگون است و از نظر ارزشی، می توان دیدگاهی را به اسلام اسناد داد كه بر برابری جنسی تأكید می ورزد.فقهای شیعه عموما بر این مطلب تأكید دارند كه وجوب شرعی اطاعت زن از شوهر به دو مسئله «تمكین جنسی» و «عدم خروج زن از منزل به غیر اذن شوهر» اختصاص دارد و در خارج از این محدوده، توصیه به اطاعت از شوهر جنبه اخلاقی داشته و آزادی و اختیار زن از نظر فقهی كاملاً پذیرفته شده است. به هر تقدیر، قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، طبق ماده ۱۱۰۵ به پی روی از شرع اسلام، ریاست خانواده را از خصایص شوهر دانسته؛ همچنان كه طبق ماده ۱۱۰۶ نفقه زن را در عقد دایم بر عهده شوهر قرار داده است. با این همه، بروز تحوّلاتی در الگوی خانواده پدرمحور در دهه های اخیر در ایران، قابل انكار نیست و رواج نومكانی (سكونت زن و شوهر پس از ازدواج در خانه ای جدا از خانه بستگان شوهر و خانه بستگان زن) و همچنین كاهش وابستگی اقتصادی زنان به شوهران در نتیجه افزایش میزان اشتغال زنان از شاخص های این سیر تحوّلی است. آنچه در این بحث توجه ویژه ای می طلبد، تبیین این تحوّلات است. در اینجا، این پرسش مطرح می شود كه آیا حركت تدریجی در جهت به رسمیت شناختن جایگاه زنان در خانواده و افزایش برابری زن و شوهر را باید در تقابل با آموزه های دینی ارزیابی كرد یا می توان تحلیل دیگری در این مورد ارائه داد؟ در پاسخ، لازم است بین گرایش اكثریت پایبند به موازین مذهبی و اقلّیت غیرپایبند به دین تمایز قایل شویم. در مورد گروه اخیر، ادعای تقابل هنجارها و معیارهای رفتاری با آموزه های دینی كاملاً موجّه و پذیرفتنی است، اما نسبت به اكثریت آحاد جامعه، نه تنها تقابلی به چشم نمی خورد، بلكه می توان بسترسازی مناسب برای وقوع این تحوّلات را در خود آموزه های مذهبی شیعه به روشنی ملاحظه كرد. در این خصوص، یادآوری دو نكته حایز اهمیت است: نكته نخست آنكه فقهای شیعه عموما بر این مطلب تأكید دارند كه وجوب شرعی اطاعت زن از شوهر به دو مسئله «تمكین جنسی» و «عدم خروج زن از منزل به غیر اذن شوهر» اختصاص دارد و در خارج از این محدوده، توصیه به اطاعت از شوهر جنبه اخلاقی داشته و آزادی و اختیار زن از نظر فقهی كاملاً پذیرفته شده است. این پشتوانه نظری باعث می شود زنان مسلمان تحصیل، اشتغال، مشاركت اجتماعی و مانند این امور را همچون حقوق مسلّم خود در نظر بگیرند و با جدیّت در این راه ها قدم بگذارند. واضح است كه این امر نیز به نوبه خود، در ارتقای جایگاه زنان در درون خانواده به دلیل افزایش استقلال اقتصادی آنان تأثیر می گذارد. دومین نكته به مسئله شروط ضمن عقد مربوط می شود. به تصریح فقهای شیعه، زن می تواند در ضمن عقد نكاح یا هر عقد لازم دیگری، شروطی تعیین كند و شوهر را به پذیرش آن ها ملزم گرداند. عده ای از فقها حتی این اختیار را برای زن قایل شده اند كه وكالت در طلاق را در ضمن عقد نكاح شرط كند. بر حسب همین مسئله، امروزه در قباله های رسمی ازدواج، شروط متعددی درج كرده اند كه بسیاری از اختیارات گذشته را از شوهر سلب می كنند و این امر نیز می تواند از شاخص های كم رنگ شدن نمودهای پدرسالاری در خانواده های ایرانی به شمار آید. خانواده و خانوار...